Առաջադրանք
1․Կարդա՛ ավանդությունը և կատարի՛ր առաջադրանքները։
Աշխարհի ամենագեղատեսիլ յոթ անկյուններից մեկը այն ձորահովիտն է, որ ընկած է Դիլիջան քաղաքից տասնութ կիլոմետր հյուսիս, և ուր գտնվում է Հաղարծնի վանքը: Այստեղ 1281 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու կողքին մի ընկուզենի է աճում, որը եկեղեցուն հասակակից է՝ 700 տարեկան: Ավանդությունն ասում է, որ այդ տաճարը կառուցող վարպետը սովորություն է ունեցել իր կառուցած շենքերի կողքին ընկուզենիներ տնկել:
-Շենքը չմնա, ծառը կմնա, ծառը չմնա, շենքը կմնա,- սիրում էր կրկնել վարպետը: -Տաճարը մարդու հոգին է քաղցրացնում, ընկուզենին՝ բերանը:
Եվ հիմա անանուն վարպետի հիշատակը հավերժացնում են քարե և կանաչ հուշարձանները:
1.Համացանցից գտի՛ր տեղեկություններ Հաղարծնի վանքի մասին, 4-5 նախադասությամբ շարադրիր:
Հաղարծինի վանքը հիմնադրվել է Բագրատունիների կողմից՝ 10-րդ դարում:
Վանքի սեղանատունը կառուցվել է 1248-ին՝ ճարտարապետ Մինասի կողմից։ Այն հայկական միջնադարյան ճարտարապետության լավագույն նմուշներից է: Սեղանատան 12 սյուները խորհրդանշում են Քրիստոսի 12 առաքյալներին: Վանքի տարածքում՝ ժայռալանջերին, կան մի քանի աղոթարաններ, որոնք թվագրվում են 5-7-րդ դարերով: Համալիրն ընդգրկում է չորս եկեղեցիներ՝ Սուրբ Գրիգոր (1244), Սուրբ Աստվածածին (1281), Սուրբ Կաթողիկե (12-րդ դար) և Սուրբ Ստեփանոս (1232), ինչպես նաև երկու գավիթը, սեղանատունը և բազմաթիվ խաչքարեր:
2.Որո՞նք են ‹‹քարե և կանաչ հուշարձանները››:
Քարե հուշարձանները տաճարնենրն են, իսկ կանաչ հուշարձանները, ծառերը և բնությունը։
3.Ինչպե՞ս ես հասկանում ‹‹ Տաճարը մարդու հոգին է քաղցրացնում, ընկուզենին՝ բերանը›› նախադասությունը: Մի քանի նախադասությամբ շարադրի՛ր մտքերդ այս նախադասության շուրջ։
Տաճարը այն վայրն է, որտեղ մարդիկ մեղքերն են մաքրում, այսինքն հոգին քաղցրացնում, իսկ ընկուզենու բերքը քաղցր է:
4.Դո′ւրս գրիր տեքստից բոլոր հատուկ գոյականները և թվականները։
Դիլիջան, Հաղարծին վանք, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի
1281, 700, յոթ, տասնութ
Դժվար ճանապարհը: Հերման Հեսսե
Ձորի պռնկին, քարայրի մթին խորշի մոտ անվճռական կանգնեցի ու, հայացքս հետ ուղղելով, շրջվեցի։
Արևը շողում էր այդ կանաչ, գողտրիկ աշխարհում, մարգագետինների վրա օրորվելով՝ ցոլում էին գորշավուն ծաղկագլխիկները։ Այնտեղ լավ էր, այնտեղ էր ջերմությունն ու սիրելի հանգստությունը, այնտեղ էր հոգին խորն ու հագեցած մի երգ մրմնջում կիսաձայն, ինչպես մազմզոտ բզեզը լիառատ օդի ու լույսի մեջ։ Եվ հավանաբար ես խելագար էի, որ ամեն ինչ թողել ու ցանկանում էի լեռները բարձրանալ։
Առաջնորդը կամաց դիպավ թևիս։ Ես հայացքս պոկեցի սիրելի բնապատկերից այնքան դժվարությամբ, ինչպես հարկադրաբար տաքուկ լոգարանից դուրս գալիս։ Այժմ ես տեսա անարև խավարում ընկած կիրճը, ժայռի ճաքից դուրս պրծած մի փոքրիկ, թխաթույր առու, նրա ափեզրերին փոքրիկ փնջերով բուսնած գունատ խոտեր, իսկ հատակին՝ ցած նետված բազմերանգ քարեր՝ անկենդան ու դժգույն, ինչպես երբեմնի կենդանի արարածների ոսկորներ։
– Հանգստանանք,- ասացի առաջնորդին։
Նա համբերատար ժպտաց, ու մենք գետնին նստեցինք։ Ցուրտ էր, ժայռախորշից սաստիկ սառը օդի թույլ հոսանք էր գալիս։
Զզվելի, զզվելի էր այդ ճամփան անցնելը։ Զզվելի էր ինքդ քեզ այդ անհյուրընկալ ժայռախորշում տանջելը, քայլելը այդ սառնորակ առվի վրայով, մթության մեջ վեր մագլցելը այդ նեղ, խորդուբորդ վիհով։
– Անտանելի ճանապարհ է,- հապաղելով՝ ասացի ես։
Մեռնող ճրագի նման իմ մեջ թրթռաց ուժգին, անհավատալի, անհեթեթ հույսը, որ, միգուցե, կարող էինք հետ վերադառնալ, որ առաջնորդը կարող էր միտքը փոխել, որ կարող էինք զուր տեղը այդքան նեղություն չքաշել։ Այո՛, իսկ ինչո՞ւ՝ ոչ։ Այնտեղ, որտեղից մենք եկել էինք, հազար անգամ ավելի գեղեցիկ չէ՞ր։ Այնտեղ կյանքն ավելի լիառատ չէ՞ր հոսում, ավելի ջերմ ու սիրարժան չէ՞ր։ Եվ մի՞թե ես մարդ չէի՝ մի մանկամիտ ու վաղավախճան արարած, որն իրավունք ուներ մի փոքր երջանկության, մի անկյունի չափ արևի և կապույտով ու ծաղիկներով առլեցուն աչքեր ունենալու։
Ո՛չ, ես ուզում էի այնտեղ մնալ։ Ես հերոս ու մարտիրոս խաղալու ցանկություն չունեի։ Ես ողջ կյանքում գոհ կլինեի, եթե դաշտերում՝ արևի տակ մնալ կարողանայի։
Սկսել էի մրսել, այդտեղ երկար մնալը հնարավոր չէր։
– Դու դողում ես,- ասաց առաջնորդը,- ավելի լավ կլինի՝ գնանք։
Նա վեր կացավ, մի պահ ձգվեց ողջ հասակով ու ժպիտով ինձ նայեց։ Դա ոչ ծաղրի, ոչ էլ կարեկցանքի ժպիտ էր, նրա հայացքում ո՛չ խստություն կար, ո՛չ ներողամտություն։ Այնտեղ ըմբռնումից ու միացությունից բացի այլ բան անհնար էր նկատել: Ժպիտն ասում էր. «Ես ճանաչում եմ քեզ, ճանաչում եմ քո վախերը, և թե ինչպես ես քեզ զգում։ Ես ամենևին չեմ մոռացել երեկվա ու երեկ չէ մյուս օրվա քո մեծախոսությունները։ Փոքրոգության քո յուրաքանչյուր հուսահատ նապաստակի ցատկը, որ հոգիդ է կատարում այժմ, արևի շողերի հետ ներդաշնակող յուրաքանչյուր սիրառատ հայացք ծանոթ ու մտերիմ է ինձ նույնիսկ ավելի վաղ, քան կհասցնես արտահայտել»։
Այդ ժպիտով առաջնորդը նայեց ինձ ու առաջին քայլն արեց ժայռերի մեջ ընկած մթին հովտում, իսկ ես ատում էի նրան և սիրում, ինչպես դատապարտյալն իր ծոծրակի վրա կախված տապարն է ատում և սիրում։ Ամենից առավել, սակայն, ես ատում ու արհամարհում էի նրա իմացությունը, իմ հանդեպ նրա գլխավորությունն ու սառնությունը, նրանում հրապուրիչ թուլությունների բացակայությունը և ատում էի այն ամենն իմ մեջ, ինչը նրան իրավացի էր համարում, ինչը նրան արդարացի էր դարձնում, ինչն իմ մեջ նման էր նրան և նրան հետևել էր ցանկանում։
Նա արդեն բավականին հեռու էր գնացել քարերի վրայով, սևակն աղբյուրի միջով, և այժմ միտք ուներ ժայռի ծերպի հետևն անցնելով՝ անհետանալ տեսադաշտիցս։
-Սպասի՛ր,-կանչեցի ես երկյուղած, միաժամանակ ստիպված մտածելով, որ եթե սա երազ լիներ, ապա այս ակնթարթին սարսափից այն ցաքուցրիվ կլիներ ու կարթնանայի։- Սպասի՜ր,-կանչեցի,- ես չեմ կարող, ես դեռ պատրաստ չեմ։
Առաջնորդը կանգնեց և հանդարտ իմ ուղղությամբ նայեց՝ առանց հանդիմանանքի, այլ իր այդ սարսափելի ըմբռնումով, այդ դժվար հանդուրժելի իմացությամբ, նախազգացումով, նախապես ամեն ինչ հասկանալու ընդունակությամբ։
-Ավելի լավ կլինի վերադառնա՞նք,- հարցրեց նա ու դեռ չէր հասցրել վերջին բառն արտասանել, երբ ես տհաճությամբ արդեն գիտեի, որ ոչ եմ ասելու, որ ստիպված էի լինելու ոչ ասել։ Բայց միաժամանակ հուսահատության վերջին ճիչով իմ մեջ գոռում էր ողջ հինը, սովորական դարձածը, սերը, փորձվածը․ «Ասա այո՛, ասա այո՜»,- բայց ողջ աշխարհն ու հայրենիքը ասես գնդի նման կախվեց իմ ոտքերից։
Ես ուզում էի այո գոռալ, թեպետ հաստատ գիտեի, որ չէի կարող անել դա։
Առաջնորդը ձեռքը պարզած վերադարձավ, իսկ ես մեկ անգամ էլ շրջվեցի դեպի սիրելի վայրերը։ Այժմ ես տեսա ամենատանջալին, ինչը երբևէ կարող էր պատահել ինձ հետ․ սպիտակ, ուժասպառ արևի տակ սիրելի դաշտավայրերն ու հարթությունները ես տեսա դժգույն ու մելամաղձոտ, գույների համադրությունները թվում էին կեղծ ու աչք ծակող, ստվերները մրոտ, սև ու անհրապույր, և ամեն-ամենից ասես կտրել-հանել էին սիրտը, հեռացրել գրավչությունն ու բույրը․ ամեն ինչ այնպիսի բաների համ ու հոտ ուներ, ինչն արդեն վաղուց գարշելիության աստիճան հոշոտվել էր։ Օ՜հ, ես այնպես էի ճանաչում, այնպե՜ս էի ատում և սարսափում դրանից՝ առաջնորդի այդ սարսափելի ունակությունից, որով նա արժեզրկում էր ինձ համար սիրելին ու դուրեկանը, թույլ էր տալիս, որպեսզի դրանց միջից կորչի քնքշությունն ու ոգին, կեղծվեն բույրերը, դանդաղ թունավորվեն գույները․․․Ա՜խ, ես ճանաչում էի դա. ինչը դեռ գինի էր երեկ, այսօր արդեն քացախ է։ Իսկ քացախն այլևս երբեք գինի չի դառնա։ Այլևս երբեք։
Ես լռեցի ու տխուր հետևեցի առաջնորդին։ Նա ինչպես միշտ իրավացի էր։ Լավ էր, որ գոնե ինձ մոտ մնաց ու չհեռացավ տեսադաշտիցս, փոխանակ, ինչպես հաճախ էր լինում, հանկարծակի որոշում կայացնելով՝ անհետանալու ու ինձ միայնակ թողնելու, միայնակ՝ իմ սրտում բույն դրած այն օտար ձայնի հետ, որ փոխակերպվում էր այնտեղ՝ ներսում։
Ես լուռ էի, բայց սիրտս խանդավառված աղմկում էր․ «Միայն թե դու ինձ հետ մնա, չէ՞ որ ես հետևում եմ քեզ»։
Առվի քարերն անտանելի լպրծուն էին, հոգնեցուցիչ ու գլխապտույտ առաջացնելու աստիճան նյարդայնացնող էր այդպես առաջ շարժվելը. ամեն քայլափոխի՝ նեղլիկ ու թաց քարեր, որոնք կրնկի տակ փոքրանում ու պլստում էին։ Դրա հետ մեկտեղ առվակի հունը կտրուկ վեր էր ձգվում, ու իրար ավելի էին մոտենում ժայռերի մթին ծերպերը, որոնք մռայլորեն դուրս էին ցցված, իսկ անկյուններից յուրաքանչյուրը չարամիտ դիտավորություն էր ցույց տալիս՝ մեզ տրորելու և հավիտենապես կտրելու վերադարձի ճանապարհից։ Սրածայր, դեղին ժայռերի վերևում թրթռում էին ջրի համառ ու կպչուն մոլեկուլները։ Մեր գլխավերևում այլևս ոչ երկինք կար, ոչ ամպեր կային, և ոչ էլ կապույտը։
Ես առաջնորդի հետևից քայլում էի ու քայլում և երբեմն վախից ու դժկամությունից փակում էի աչքերս։ Ճանապարհին մի գորշավուն ծաղիկ էր բուսնել՝ թավշասև, տխրամած հայացքով։ Նա գեղեցիկ էր ու սկսել էր մտերմաբար խոսել ինձ հետ, բայց այդ ժամանակ առաջնորդն սկսեց ավելի արագ քայլել, ու ես զգացի, որ եթե ընդամենը մի ակնթարթ կանգ առնեի, եթե գեթ մեկ անգամ էլ հայացքս խոնարհեի այդ տխուր թավշաչյայի կողմը, ապա տրտմությունն ու հուսակորույս մելամաղձությունը չափազանց ծանր ու անդիմանալի կդառնային, և իմ հոգին այնուհետև ընդմիշտ անխոհեմության ու ցնորքի այդ ծաղրական օղակում հմայված կմնար։
Թրջված ու կեղտոտված՝ առաջ էի սողում, և երբ խոնավ պատերը մեր գլխավերևում իրար էին սեղմվում, առաջնորդը սկսում էր մի հին, մխիթարական երգ երգել։ Ամեն քայլի հետ բառերին չափում տալով՝ երգում էր իր զվարթ, հասուն, երիտասարդական ձայնով․ «Ես ուզում եմ, ես ուզում եմ, ուզում եմ»։ Ես լավ գիտեի, որ նա ցանկանում էր ոգևորել ու առաջ մղել ինձ, ցանկանում էր այդ դժոխային թափառումների անդիմադրելի հոգնատանջությունն ու անմխիթարությունը հեռու քշել ինձնից։ Ես գիտեի՝ նա սպասում էր, որ կձայնակցեմ իր երգին, բայց ես չէի ուզում, այդ հաղթանակը նրան ինքնակամ շնորհել, չէի ցանկանում։ Մի՞թե կարող էի երգելու տրամադրություն ունենալ։ Եվ մի՞թե ես մի մարդ չէի՝ խղճուկ ու հասարակ մի ջահել, որի սիրտն ահա կրկին բզկտվում էր ինչ-որ գործերում ու արարքներում, որոնք անգամ Աստված իրենից չէր կարող պահանջել։ Արդյոք ամեն մեխակ, ամեն անմոռուկ իրավունք չունե՞ր առվի եզրին մնալ, որտեղ այն եղել է ի սկզբանե, և ծաղկել ու թոշնել այնպես, ինչպես իր տեսակին էր հատուկ։
-Ես ուզում եմ, ես ուզում եմ, ուզում եմ,- համառորեն երգում էր առաջնորդը։ Ախ, եթե կարողանայի հետ վերադառնալ․․․ Սակայն ես, առաջնորդի հրաշալի օգնությամբ, արդեն վաղուց ժայռերն ու սեպերն ի վեր էի մագլցել, որտեղից ոչ մի, ոչ մի ետդարձի ճանապարհ չկար։ Արցունքները ներսից խեղդում էին ինձ, բայց լաց լինելու իրավունք չունեի, և դա դեռ ամենաքիչը։ Ի վերջո քմահաճորեն ու բարձրաձայն սկսեցի ձայնակցել առաջնորդի երգին՝ նույն չափումով և տոնով, բայց ոչ թե իր բառերով, այլ շարունակ կրկնելով․ «Ես պետք է, ես պետք է, պետք է»։ Միայնակ հեշտ չէր վեր բարձրանալիս երգելը, այնպես որ շուտով շունչս կտրվեց, ու ես ստիպված էի հևալ ու լռել։ Բայց նա առանց հոգնության շարունակում էր երգել․ «Ես ուզում եմ, ես ուզում եմ, ուզում եմ», իսկ որոշ ժամանակ անց նաև կարողացավ հնազանդեցնել ինձ, ու շուտով ես էլ էի նրա բառերով երգում։ Բարձրանալն ասես ավելի հեշտ դարձավ․ըստ էության, ես այլևս ոչ թե պետք է բարձրանայի, այլ ուզում էի բարձրանալ, քանի որ երգը մոռացնել էր տալիս հոգնությունը։
Իմ մեջ ամեն ինչ ավելի պայծառացավ, և քանի դեռ ներքին պայծառություն էի զգում, ողորկ ապառաժը տեղի էր տալիս, դառնում էր ավելի չոր, ավելի բարեհաճ, օգնում էր երբեմն սայթաքող ոտքերիս և ավելի ու ավելի էր մեզ մղում դեպի բոսորագույն երկինքը՝ նման քարափների միջև ընկած փոքրիկ առվի, որը աստիճանաբար կապույտ մի լիճ դառնալով՝ տարածվում էր ու լայնանում։
Ես փորձեցի ավելի ուժգին ու խորապես ցանկանալ, և երկնային լիճն էլ ավելի տարածվեց, իսկ արահետն ասես անցանելի դարձավ։ Ժամանակ առ ժամանակ ես առաջնորդին հավասար հեշտությամբ ու անտրտունջ մեծ տարածություններ էի վազքով կտրում-անցնում։ Հանկարծ, բոլորովին անսպասելի, մեր առջև արևից շիկացած մթնոլորտում, նկատեցի գագաթը՝ զառիվեր ու սահուն։
Գագաթին չհասած՝ հաղթահարեցինք նեղ խորշը, արևը թափանցեց իմ կուրացած աչքերով ներս։ Երբ ես կրկին բացեցի աչքերս, ծնկներս դողացին այդ ճնշումից, քանի որ ես ազատորեն ու անդադար նայում էի զառիվեր լեռանը և այն իրենով շրջափակած անվերջանալի երկնային տարածությանն ու կապույտ, երկչոտ խորությանը, և միայն լեռան անձուկ գագաթն էր նեղլիկ սանդուղքի նման դուրս ցցվել մեր առջև։ Բայց արևն ու երկինքը կրկին այստեղ էին, իսկ մենք վերջին ճնշող վերելքն էինք հաղթահարում՝ ամեն քայլափոխի շուրթերն իրար սեղմած ու կնճռոտած ճակատով։ Ահա կանգնած էինք մենք վերևում՝ նեղ, շիկացած քարի վրա, խեղդող, ծաղրաստիճան նոսր օդի մեջ։
Տարօրինակ լեռ էր, տարօրինակ գագաթ։ Անվերջանալի, լերկ ժայռաքարեր մագլցելով նվաճած գագաթին՝ քարերի միջից ձգվում էր փոքրիկ, կարճլիկ, բայց հաստաբուն մի ծառ՝ մի քանի կարճ, ամուր ճյուղերով։ Ահա այսպես՝ ժայռի մեջ կուռ ու անշարժ, աներևակայելի միայնակ ու արտասովոր, վեր էր ձգվում այն՝ սառը երկնակապույտն իր ճյուղերին։ Իսկ ծառի ամենավերևում նստած էր մի սև թռչուն և խժալուր մի երգ էր երգում։
Ողջ աշխարհից վեր՝ կարճատև անդորրի հանգստավետ երազ․ արևն առկայծում էր, ժայռը շիկացել էր, որից համառորեն կառչել էր ծառը, իսկ թռչունը շարունակ իր լեռնական երգն էր երգում։ Նրա երգը կոչվում էր «Հավերժություն, հավերժությո՜ւն»։
Մեզ նայող նրա պսպղուն աչքերը նման էին սև բյուրեղապակու։ Անտանելի էր նրա հայացքը, անտանելի էր նրա դայլայլը և ամենից շատ՝ այս վայրի մենավորությունն ու ամայությունը, միապաղաղ երկնակամարի գլխապտույտ առաջացնող հեռուները։ Մահը աներևակայելի բերկրանք էր, այստեղ մնալը՝ անանուն տառապանք։ Պետք է ինչ-որ բան պատահեր, իսկույն, ակնթարթորեն, այլապես մենք ու ողջ աշխարը սարսափից կքարանայինք։ Եղածը ես զգում էի այնքան ճնշող ու կիզիչ ներշնչումով, ինչպես քամու ուժգին հարվածը ամպրոպից առաջ։ Ես դա զգում էի որպես մարմնիս ու հոգուս վրայով թրթռացող սաստիկ մի ջերմություն։ Այն սպառնում էր, այն եկել էր, այն այստեղ էր։
Հանկարծ թռչունը ճոճվեց ճյուղի վրա և նետվեց անդունդը։
Ապա առաջնորդս ցատկեց դեպի կապույտը ու, վայր ընկնելով վառվռուն երկնքում, թռավ-հեռացավ․․․
Այժմ բարձունքում ճակատագրի ալիքն էր, այժմ այն հոշոտում էր իմ սիրտը, անձայն պատառ-պատառ անում։
Վերջապես ես նույնպես ցատկեցի, վայր ընկա, կրկին վեր թռա ու․․․ ես սավառնեցի։ Օդի սառը հորձանքով կապկպված՝ երանությամբ սլացա ու, բերկրանքի ցավից ճառագելով, երկնասլաց մխրճվեցի Անհունի մեջ, ես հանգիստ առա իմ Մոր կրծքին։
Աստղկան սայլը։ Համաստեղ
Գյուղեն քիչ հեռու, ջաղացքներու մոտ, քով քովի երկու անձև ժայռեր կային: Գյուղացիներն այդ ժայռերը Աստղկան սայլ կկոչեին: Փոքրիկ, շատ փոքրիկ էինք: Օր մը Աստղկան Սայլին քով առվակին եզերքը կխաղայինք, երբ ծեր ջաղացպանը մեզ իր մոտ կանչեց ու ըսավ. «Ինձ մոտ եկե՛ք մանուկներ. ձեզ բաղարջ պիտի տամ. եկե՛ք, նստեցեք, ես ձեզ պիտի պատմեմ Աստղկան Սայլին հեքիաթը աղվոր»: Եվ ծեր ջաղացպանը իր հնամաշ գոտիեն ծխամորճն հանեց ու այսպես պատմեց: Կար ու չկար ձկնորս մը կար: Այդ ձկնորսը, գիշեր մը, լապտերը վառեց, շալկեց իր ուռկանն ու ծովափ իջավ: Երկնի վրա կային լիք աստղեր. աստղեր կային ծովուն մեջ: «Ծովն ի ՜նչ խաղաղ է» — ըսավ ձկնորսը ու նավակ մտավ. նավակի քթին` լապտերը կախեց ու սկսավ թևճակներով, խոշոր մատյանի մը հին թերթերուն պես, թերթ-թերթ, թերթատել էջերը ծովին: Շատ գնաց, թե քիչ, «Հոս ձուկեր շատ կան», ըսավ, կանգ առավ ու ուռկանը ծով նետեց հանդարտ: Երկա ՜ր սպասեց ու հեղ մ’ալ, տեսնես, ուռկանը ծանր դուրս քաշեց ծովեն: Բա ՜, ի ՜նչ տեսնե, աստղե ՜ր, աստղե ՜ր, ուռկանին մեջ լեփլեցուն աստղեր, աստղերուն կպած մի քանի շարժկլտող կարմիր խեցիներ: «Աստղերն ի ՞նչ ընեմ, ես ձուկ կուզեմ, ձուկ լեցուն ուռկանով: Աստղերն ի ՜նչ ընեմ», — ըսավ ձկնորսը, տրտմեցավ, ու լուսադեմին ուռկան մը լեցուն աստղերը շալկեց, ուղիղ տուն գնաց: «Հե ՜յ, կնիկ, դուրս ե՛կ, աստղեր եմ բերեր»,- պոռաց ձկնորսը. Է ՜հ, ի ՜նչ քոռ բախտ, ուռկանը նետեցի, աստղեր դուրս եկան: Աստղերն ի ՜նչ ընեմ»: Կինը արթնցավ ու դուռը բացավ. բեռը աստղերուն` ուսեն վար առավ: «Օ ՜հ, ի ՜նչ աղվոր են, օ՜հ, ի ՜նչ փայլփլուն», — ձկնորսին կինը ըսավ ու խնդաց. խնդաց ու պարեց. ցատկեց ու էրկան վզին փաթթվեց, հափ հափ համբուրեց: «Օ ՜հ, ի ՜նչ աղվոր են. ես ձուկն ի ՜նչ ընեմ»,- ըսավ ու մեկ-մեկ վեր առավ աստղերն, իր վզին կապեց, զույգ ականջներուն զույգ օղեր շինեց, մատներուն անցուց, ու հատ մ’ալ այծին կոտոշեն կախեց: Հաջորդ առավոտ, կանուխ, ձկնորսը, աստղերու դեզ մը իր սայլի մեջ լեցուց ու դուրս հանեց փողոց, ծախելու համար: «Աստղեր, հա ՜, աստղեր, Շատ աժան աստղեր»:
Փողոցե փողոց պոռաց ձկնորսը:
Գյուղացիները դռներնին բացեցին, ձկնորսի ձայնին ականջ ծռեցին:
Գյուղացի կիններ ձկնորսը իրենց տուն կանչեցին:
«Հե ՜յ ձկնորս աղբար, ինձ աստղեր կուտա ՞ս: Հե ՜յ ձկնորս աղբար, տես` ի ՜նչ աղվոր եմ: Ես հոս մինակ եմ… եկուր, ներս եկուր, ա ՜յ ձկնորս աղբար, ես դրամ չունիմ, ինձ աստղեր կուտա ՞ս»:
Աղերսեցին այն կիները, որոնք դրամ չունեին:
Ձկնորսը կուտար, ով որ դրամ տար:
«Աստղեր, հա՜, աստղեր,
Շատ աժան աստղեր»:
Գեղին մեկ ծայրը, խարխուլ տան մը մեջ, այն հին օրերուն կապրեր մինուճար խեղճ բանաստեղծ մը: Գյուղացիք անոր Աշուղ կըսեին: Աղքատ աշուղը տան պատեն կախած իր կիթառեն զատ ա՛լ ոչինչ ուներ:
Աշուղը լսեց ձկնորսին ձայնը, իր սազը առավ, դուրս ելավ դռնեն: Փոքրիկ սայլի մը վրա տեսավ աստղերու դեզ մը: Երկնքի աստղեր, վերեն վար իջած իրական աստղեր, որ խեղճ աշուղը, մերկ ու անոթի, հեռավոր աստղեր միշտ երազելով միայն ապրած էր:
Իր սազը ձեռքին` աշուղն աղերսեց – «Ա ՜յ ձկնորս աղբար, քեզ լավ երգ երգեմ, ինձ աստղ մը կուտա ՞ս»:
«Չէ, չեմ տար»:
«Ա ՜յ ձկնորս աղբար, սայլդ ես կքաշեմ, ես դրամ չունիմ, ինձ աստղ մը կուտա ՞ս»:
«Չէ, չեմ տար, ըսի »:
«Ա ՜յ ձկնորս աղբար, իմ կյանքը քեզի, իմ սազը քեզի, ինձ աստղ մը կուտա ՞ս»:
«Չէ, չեմ տար, ըսի. ես սազն ի ՞նչ ընեմ»:
Ու խեղճ աշուղը սայլին ետևեն գնաց ու գնաց, ոտքերը բոպիկ, հոգնած, քրտնած, սազն անութին տակ, սայլին ետևեն գնաց ու գնաց:
Ձկնորս իր սայլով գյուղեն դուրս ելավ, ուրիշ գյուղ մտավ. անցավ այգիներ, կամուրջներ անցավ: Աստղերը ծախեց թե ջորեպանին և թե րենճպերին: Մի քանի աստղեր հազիվ մնացին:
«Ա՜յ, ձկնորս աղբար, թո՛ղ բռնեմ աստղ մը, ձեռքիս մեջ առնեմ»,- միշտ կաղերսեր աշուղը հոգնած:
Երեկո էր, արևմարին, ձկնորս ու աշուղ գյուղ շտկվեցան: Մեյ մըն ալ, տեսնես, մութ ջաղացքներեն մեծ հով մը փրթավ ու արագ արագ գյուղին մեջ դարձավ: Հատ-հատ հավաքեց աստղերը բոլոր` կովին կռնակեն, ձիուն ճակատեն, կիներու սեփ սև վարսերուն մեջեն, բուխերիկներեն, պատուհաններեն, ու բաց մնացած դռներու մեջեն, աստղերն հովին հետ դեպի երկինք թռան. հոն ամեն մեկ աստղ իր տեղ թառեցավ:
«Հե ՜յ ժաժ ելավ, ժաժ իմացա ՞ք: Մեր տունը ամբողջ հիմեն սարսեցավ»:
Գյուղացիները ելան, շփոթված իրարու ձայն տվին:
«Ու ՜յ, ու ՜յ աստղերս առին, ու ՞ր տարին: Վա ՜յ այն ձկնորսին, վա ՜յ այն կախարդին»:
Եվ խելագարներու պես գյուղացիները չորս կողմ ինկան ու փնտրեցին ձկնորսը կախարդ:
«Հե ՜յ, լծվոր, հե ՜յ, ջրվոր, ձկնորսը տեսա ՞ք»:
«Հա, տեսա, ձկնորսը կամուրջեն կանցներ, աստղեր կծախեր, ու խևն ալ անոր ետև կվազե»:
«Հա, հա, տեսա ձկնորսը ջաղացքներուն մոտ. աստղերը ծախեր ու գյուղ կդառնար»:
Այս ճամփուն վրա, փոքրիկ մանուկներ, այն կապույտ հովը փոթորիկ դարձավ: Փոթորիկը գնաց ձկնորսին սայլին վրայեն անցավ, մնացած մի քանի աստղերը առավ ու երկինք տարավ:
Էհ, ի ՜նչ փոթորիկ…
Կայծակի մը պես կայծ տվավ, շանթեց:
Ձկնորսը այրող հոսանք մը զգաց. Ցնցվեցավ, սևցավՙ…
Գյուղացիներն եկան, առվակին քով, ձկնորսն իր սայլին հետ քար արձան գտան:
Աշուղն ալ ըսես, փոթորկին հետ ափուչիք եղավ…
Աստղերն, աշուղին զույգ թևեր տվին, առին վեր տարին: Վեր տարին, իրենց խաղընկեր արին:
ՎԱԼԱԽԱԿԱՆ ԼԵԳԵՆԴ
Դունայի ափին ապրում էր Փերին։
Հաճախ գետի մեջ լողանում էր նա։
Մի օր էլ անփույթ, անզգույշ Փերին
Ընկավ ձկնորսի ուռկանը ահա։
Սաստիկ վախեցան ձկնորսները խեղճ…
Նրանց հետ էր բայց Մարկո պատանին,
Գեղեցիկ Փերուն սեղմեց գըրկի մեջ,
Ու համբուրում էր, գըգվում սիրունին։
Փերին, մի ճըկուն ոստիկի նըման,
Խայտում էր գըրկում, ոլորվում, խաղում,
Մըտիկ էր տալի տըղի աչքերին
Ու մըտքի միջին բարակ ծիծաղում…
Փայփայեց Փերին տըղին ամբողջ օր,
Բայց հենց գիշերը հասավ մըթագին,
Հանկարծ չըքացավ, կորավ նորից նոր,
Ու սաստիկ տըխրեց Մարկոյի հոգին։
Գիշեր ու ցերեկ գետի ափերին
Շըրջում է Մարկոն, հոգոց է հանում,
Փնտրում է, կանչում. «Ո՞ւր է իմ Փերին…»
Կրկչում են ալիք— «Մենք չենք իմանում»։
— Օ՜, սառն ալիքներ, դուք խաբում եք ինձ,
Ինքներդ եք խաղում նրա հետ թաքուն.
Ճըչաց պատանին ու թըռավ ափից,
Թըռավ՝ գետի մեջ գըտնի իր Փերուն…
Դունայի ափին ապրում է Փերին
Ու, ինչպես առաջ, այժմ էլ լողանում,
Իսկ Մարկոն չըկա… Բայց նըրա մասին…
Բայց նըրա մասին գեթ երգ է մընում։
. . . . . . . . . . . . . . .
Իսկ դուք ապրում եք աշխարհքի վրա
Ինչպես կույր, անսիրտ, չընչին սողուններ.
Ոչ ձեզնից հետո զըրույց կը մընա,
Եվ ոչ ձեր մասին երգ կասեն անմեռ։
Մարոն
I Մեր գյուղն էն է, որ հըպարտ,Լեռների մեջ միգապատ,Խոր ձորերի քարափին՝Ձեռը տըված ճակատին՝Միտք է անում տըխրադեմ․Ի՞նչ է ուզում՝ չըգիտեմ․․․Պաս չենք էնտեղ մենք ուտում,Ու ջերմեռանդ աղոթում,Ժամ ենք գնում ամեն օր․Բայց միշտ ցավեր նորանոր,Միշտ մի աղետ, մի վընասԳալիս են մեզ անպակաս։Ահա պատմեմ ձեզ մի դեպք,Մի պատմություն, որ երբեքՀիշատակով տըխրալիՍըրտիս հանգիստ չի տալի։
II Մեր գյուղից վեր մինչ էսօրԿա ուռենի մի սըգվոր։Մեծ անտառից նա զատված,Մարդու կացնից ազատված՝Կանգնած է դեռ ու շոգինՀով է տալի մըշակին։Գիժ, լեռնային մի վըտակԽոխոջում է նըրա տակ,Խաղում կանաչ մարգերին։Էն առվակում կեսօրին,Երբոր շոգից նեղանում,Գընում էինք լողանում։Տըկլոր, աշխույժ խըմբակով,Աղաղակով, աղմուկովԽաղում էինք, վազվըզումԳույն-գույն մանրիկ ավազում։Կամ հետևում հևիհևԹիթեռնիկին ոսկեթև,Ու միշտ հոգնած ժամանակ,Էն մենավոր ծառի տակՆըստում տըխուր մի քարի,Գերեզմանին Մարոյի․․․Մարո՜, անբա՜խտ, վաղամե՜ռ,Դու մանկության իմ ընկեր,Ո՜րքան ենք մենք խաղացել,Իրար սիրել ու ծեծե՜լ․․․
III Ժիր էր Մարոն, դուրեկան,Նոր էր իննը տարեկան,Նըրանց տունը երբ մի օրԵկան երկու եկավոր։Ու Մարոյի մայրիկըԵրբ որ բերավ, դրավ լիքըԽոնչեն նըրանց առաջին,― Շնորհակալ ենք մենք, ասին․Տաշտներըդ լի հաց լինի,Դուռներըդ միշտ բաց լինի․Հաց չենք ուզում ձեզանից,Հող տըվեք մեզ ձեր տանից․․․Էն ժամանակ ՄարոյիՀայրիկն առավ արաղիԼիքը բաժակն ու ասաց․― Կամքըդ լինի, տեր աստված․․․Նըշանեցին Մարոյին,Տըվին չոբան Կարոյին։
IV Չոբան Կարոն սարերիՄի հովիվ էր վիթխարի․Բոյ-բուսաթին նայելիսՄարդու զարզանդ էր գալիս․Բայց զոքանչը անսահմանՍիրում, փարում էր նըրան։Շատ էր սիրում և Մարոն․― Լավն է, ասում էր, Կարոն,Բերում է ինձ ամեն օրԿանփետ, չամիչ ու խընձոր․․․
V Մին էլ Կարոն աղմուկովԵկավ զուռնով-թըմբուկով,Ու Մարոյին զուգեցին,Երեսին քող ձըգեցին,Հինա դըրին ձեռքերը․․․Եկավ խաչով տերտերը,Տարավ ժամում կանգնեցրեց․― Տե՞ր ես, որդյա՛կ, հարցըրեց։― Տեր եմ, ասավ մեր Կարոն,Լուռ կանգնած էր միշտ Մարոն…Հայրն էլ եկավ ու ծեսինԷսպես օրհնեց իր փեսին․― Ջաղացիդ միշտ հերթ լինի,Մեջքըդ ամուր բերդ լինի․․․Իսկ երբ հնչեց «տարան-հա՜»-ն,Նըրան փեսի տուն տարան։Պսակեցին Մարոյին,Տըվին չոբան Կարոյին։
VI Թե գըրբացի չար ջանքով,Գիր ու կապով, բըժժանքովՄանուկ սիրտը կըտրեցին,Կամ թե նըրա հանդերձին,Էն անհոգի չար ջադունՔըսեց գիլի ճըրագուն…Էդ չիմացավ ոչ ոք պարզ,Միայն փոքրիկ նորահարսՄարոն ատեց իր մարդուն․Փախավ, եկավ ետ հոր տուն։Եկավ լացեց նա վըշտոտ․― Ես չեմ գընալ նրա մոտ․Ես սիրում եմ մայրիկին,Ես չեմ ուզում լինեմ կին․․․
VII Հայրիկն էնժամ բարկացավ,Ծեծեց նըրան ու ասավ․― Դու՛րս իմ տանից, սևերե՛ս,Ետ չընայես դեպի մեզ,Ոտ չըդնես էլ տունըս,Մըրոտեցիր անունս․․․Լալով, ծածկած իր դեմքը,Թողեց Մարոն հոր շեմքը։
VIII Ու հալածված իր հորից,Փախած չոբան Կարոյից,Սոված, պատռած շորերով,Կորչում էր նա օրերով։Կուչ էր գալիս խըղճալիՕջախի շուրջ օտարիԿամ թափառում մեն-մենակՄեր հանդերում շարունակ։
IX Շատ ամիսներ անց կացան․․․Դիմաց սարից մի չոբանՁեն էր տալիս մի օր մեզ,Թե՝ իմացե՛ք, որ էսպեսԿարմիր շորով մի խիզանԸնկավ ձորը, մի կածան․․․Դուրս թափվեցինք մենք գյուղից,Հեռու կանգնած, երկյուղից,Տեսանք՝ ահեղ էն ձորումՈնց էր լալիս ու գոռումՄարոյի հայրն ալևոր,Մայրը ճըչում սըգավոր։Շատ լաց եղավ և Կարոն․․․Մեռա՜վ, գնաց մեր Մարոն։
X Սակայն անբախտ նըրա դինՊապի կողքին չըդըրին։Գյուղից հեռու մինչ էսօրԿա ուռենի մի սըգվոր։Էն մենավոր ծառի տակՓոս փորեցին մի խորին,Առանց ժամ ու պատարագՄեջը դըրին Մարոյին,Էն սև քարն էլ տաշեցին,Բերին վըրեն քաշեցին։
XI Շատ եմ տեսել, երբ սըգվորՄայրը մենակ, սևաշոր,Կորանալով էն քարին՝Ձեն էր տալիս Մարոյին․― Ո՞վ քեզ ծեծեց, Մարո ջա՜ն,Ո՞վ անիծեց, Մարո ջա՜ն,Ո՞ւր փախար դու, Մարո ջա՜ն,Տուն արի՛, տո՜ւն, Մարո ջա՜ն,Խո՛ր ես քընել, Մարո ջա՜ն,Չե՛ս զարթնում էլ, Մարո ջա՜ն․․․Կորանալով էն քարին՝Ձեն էր տալիս Մարոյին․Խունկ էր ծըխում, մոմ վառում,Որ գիշերվան խավարումՓայփըլում էր մեն-մենակՀեռվից երկար ժամանակ։